طرح مکرر و صادقانه برخی معضلات رفتاری و فرهنگی موجود از طرف یکی از مقامات ارشد این حوزه یعنی جناب آقای جنتی وزیر محترم فرهنگ و ارشاد ایران، نوید و امیدی نیک در رهایش و گشایش درهایی بسته و دردهایی گشاده است؛ این گونه سخنان، زمینه تأمل و بیان را برای اندیشمندان و فعالان این حوزه فراهم آورده و سطح آزادی بیان را افزایش خواهد داد و این خود به تنهایی کیمیاست. مقصود یادداشت حاضر نقد راهبرد «محدودسازی فرهنگی» نزد شماری از مدیران است که هنوز هم تصدی بسیاری دیگر از نهادهای فرهنگی را در اختیار دارند از یک سو و از سویی دیگر توجه دادن به راهبرد «مصون سازی فرهنگی» است. علی جنتی روز سه شنبه 26 آذر 1392 در پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات گفته است که 71 درصد از مردم تهران از ماهواره استفاده می­کنند و کوشیده است با مثال­هایی مانند آنچه که در مقابله با ویدئو در دهه 60 انجام شدد به اشاره بگوید که با  رفتارهای سطحی محدود کننده و شکل­گرایانه ماچه بسا خود زمینه ساز بروز آسیب­هایی دیگر همچون «دروغگویی و ریاکاری» در حوزه فرهنگ و اخلاق مردم شویم.

۱. راهبرد «محدودسازی فرهنگی» گویی مبتنی بر این فرض­ها است که مردم خود قدرت تشخیص نیک از بد را ندارند یا آنکه تقوا و مقاومت در برابر ناشایست را از شایست ندارند و ممکن است به خودشان صدمه بزنند. این وظیفه حاکمیت است که با اعمال ولایت و مدیریت لازم آنها را از گزندها و آسیبها بازدارد. در این فرض باید و نبایدها در گذر زمان فراوانی گرفته و خطوط قرمز پررنگ­تر و تقابل بین محدودکنندگان و محدودشوندگان شدت پیدا می­کند. طرح مقولاتی همچون شکاف میان دولت-ملت، تهاجم یا شبیخون فرهنگی، از خودبیگانگی و غربزدگی و بالاخره پررنگ شدن تمایز هویت رسمی از هویت رنگ­باخته مردمی در این فضا طرح می­شود. این روند تاجایی پیش می­رود که حاکمیتی که با اکثریت مردمی به قدرت رسیده بود به تدریج بدنه مردمی خود را در حال ریزش دیده و چندی دیگر خود را در اقلیت می­بیند و به فکر مقاومت و حفظ ارزشهای خود در سنگرها و قلعه هایی تودرتو و امن از هرگونه دگرباشی و صورت بندی متمایز از قالبهای تعریف شده می افتد. این قلعه­ها از درون و بیرون نااستوار می­نماید. پس از اینکه اکثریت را همراه خود ندید، آزادی ها را محدود کرده، از هویت رسمی مطلوب خود به اکثریت نمایی پرداخته و ناگزیر از تمرکز بر گفتمان رفتاری خود و کنترل شدید و امنیتی کردن حوزه فرهنگ و به تبع آن دیگر حوزه های حاکمیتی شده است. این فضا ریزش ها و دگرسازی­ها را به نحوی فزاینده شدت داده و خلاقیت، تولید و رقابت را از جامعه می­گیرد و در نهایت به فرض بقای حاکمیت منجر به پرسش­هایی جدی از کارآمدی و واقع بینی و پاسخگویی ایدئولوژی حاکم می­شود. شاید این جمله از مارکس (1818-1883م) در اینجا مناسب باشد که «هرآنچه که سخت و استوار است، دود شده و به هوا خواهد رفت!» چنانکه خود اتحاد جماهیر شوروی با آن عظمت و اراده آهنین به آن دچار شد.

castle

۲.  آنچه که وزیر ارجمند ما دال بر امکان مشاهده شبکه های ماهواره ای با استفاده از گوشی های هوشمند در آینده مطرح کرده­اند، اکنون در دسترس است و من خود تجربه و شگفتی آن را در ایران داشته­ام و یقین دارم که در سالهایی بسیار نزدیک راهی جز «مصون سازی» و آموزش نخواهد بود. در راهبرد «مصون سازی فرهنگی» کنترل آمرانه و محدود کننده به نحو حداکثری، ناممکن، غیراخلاقی و خود مفسده انگیز تلقی می­شود و فرض بر این است که انسانها خود توان شناخت نیک و بد را دارند و قصدی برای ضرر زدن به خود ندارند. دادن «آزادی» همراه با «آگاهی» به یک یک اعضای خانواده ها و جامعه، «کرامت» آنها را حفظ کرده و «مسئولیت» لازم و «پاسخگویی» مناسب را در آنجا که عرف و قانون تشخیص دهد، مطرح می­کند. این در حالی است که انسانها توان پذیرش این مسئولیت و دریافت این آگاهی را داشته باشند، در غیر این صورت به تناسب رفتارهای کنترلی یا راهبرد محدود کننده مطرح می­شود. برای مثال، سرویس جی میل شرکت گوگل، به افراد زیر 13 سال اجازه ساخت حساب کاربری نمی­دهد. در راهبرد مصون­سازی دولت موظف است تا با ارائه خدمات کیفی بالاتر نیازهای مخاطبانی را که در پی سالم سازی، گزینش مطلوب، افزایش کیفی تولید، عرضه و خرید کالاها و خدمات فرهنگی را فراهم نماید. در این راهبرد دولت نقش دیدبان فرهنگی، بسترساز فرهنگ و سازنده ابزارها و راهکارهایی همچون ارائه راهها و پل­هایی برای عبور مردم از آنچه که می­خواهند از آن صرف­نظر کنند تلقی شده است. ارائه برنامه­هایی برای فیلتر کردن رایانه­های شخصی در انگلستان که کودکان و کاربران دیگر را از سایت­های خشونت و هرزه­نگار و امثال آنها دور نگه­می­دارد از این جمله­اند. این برنامه­ها توسط والدین خریداری شده و به نحو داوطلبانه بر روی رایانه­های خود نصب می­شوند.

در این راهبرد وظایف کمرشکن و فرساینده نیروهای امنیتی و نظامی کاهش پیدا کرده، هزینه­های سرسام­آور راهبرد «محدودسازی فرهنگی» کاسته شده، مشارکت و همراهی مردم با کالاهای فرهنگی افزایش یافته و رونق و تولید و رقابت­های فرهنگی رشد پیدا می کند. در اینجا با وجود آنکه میزان آزادی­ها افزایش یافته، امنیت و ثبات اجتماعی بیشتری در درازمدت نصیب ملت و دولت می­شود.